Pola morficzne – według Ruperta Sheldrake’a
Jakim sposobem z zarodków rozwijają się formy typowe dla odpowiednich gatunków? Dlaczego liście wierzby, róży i palmy wyglądają właśnie tak, a nie inaczej? A dlaczego kwiaty przybierają tyle różnych kształtów? Pytania te należą do dziedziny nauki zwanej morfogenezą – nazwa stanowi zbitkę greckich wyrazów morpho (forma) i genesis (stawanie się). Biologia nie zna jeszcze na nie odpowiedzi.
Zbytnim uproszczeniem byłoby sprowadzać wszystko do instrukcji zaprogramowanej w genach. Przecież wszystkie komórki organizmu mają taki sam genotyp, a jednak przyjmują różne kształty. Jedne geny są odpowiedzialne za sekwencję aminokwasów w białkach, inne kontrolują proces ich syntezy, ale nie ma to wpływu na formę. Przykładowo nasze ręce i nogi z punktu widzenia chemii są identyczne, ale różnią się budową, choć ich zmielona tkanka poddana analizie biochemicznej byłaby nie do rozróżnienia. Najwidoczniej kod decydujący o kształcie nie ma nic wspólnego z genami ani białkami.
To tak, jak różne budynki na jednej ulicy mogą być zbudowane z identycznych materiałów, ale każdy ma inny kształt. Po ich zburzeniu dałoby się z nich wyekstrahować chemicznie czyste cegły, beton i drewno budulcowe, ale tym, co je różniło, nie był budulec, lecz plan architektoniczny, którego nie ujawni chemiczna analiza.
Biolodzy badający stadia rozwojowe roślin i zwierząt od dawna mieli z tym problem. Od lat dwudziestych XX w. zaczęła się upowszechniać teoria głosząca, że na proces rozwoju organizmów mają wpływ pola morfogenetyczne – coś w rodzaju niewidzialnych schematów konstrukcyjnych. Nie wykreślił ich jednak żaden architekt, podobnie jak programu genetycznego nie opracował programista komputerowy. Są one raczej strefami wpływów, odpowiednikiem pól magnetycznych i innych pól istniejących w naturze.
Teoria pól morfogenetycznych zyskała powszechną aprobatę, ale nikt właściwie nie udowodnił, czym są te pola i na jakiej zasadzie działają. Większość biologów zakłada, że znalezienie fizycznej lub chemicznej interpretacji ich natury jest tylko kwestią czasu.
Wiele przemawia za tym, że pola te nie podlegają standardowym, mechanistycznym regułom, ale są czymś zupełnie innym.
Z tego założenia wyszedł Ruper Sheldrake rozpoczynając pracę nad polami morfogenetycznymi. Wyniki tych prac opisał w dwóch książkach*. Sformułował w nich trzy podstawowe zasady:
1. Pola morfogenetyczne są całkiem nowym rodzajem pól, dotychczas nie znanym fizyce.
2. Ewoluują równocześnie z organizmami, które kształtują; mają własną historię i wewnętrzną pamięć, powstającą w trakcie procesu, który nazwał rezonansem morficznym.
3. Wchodzą w skład większej rodziny pól, nazywanych polami morficznymi.
Na tych podstawach oparł swoją hipotezę zjawiska, które nazwał przyczynowością formacyjną.
*( Rupert Sheldrake A New Science of Life (Nowa nauka o życiu) i The Presence of the Past (Obecność przeszłości)- omówienie propozycji różnych testów dla sprawdzenia rezonansu morficznego.
Hipoteza przyczynowości formacyjnej
Każdy poziom posiada własne pole morficzne, które nadaje każdej całości jej charakterystyczne cechy, dzięki czemu staje się ona czymś więcej niż sumą poszczególnych części.
W świecie roślin i zwierząt pola odpowiedzialne za kształtowanie i utrzymanie właściwej formy organizmu nazywane są polami morfogenetycznymi. Te, które odpowiadają za rozwój percepcji, zachowań i aktywności umysłowej, nazywamy odpowiednio polami percepcyjnymi, behawioralnymi i umysłowymi. Na poziomie kryształów i komórek mamy do czynienia z polami krystalicznymi i komórkowymi, a na poziomie tworzenia społeczności i kultur – ze społecznymi i kulturowymi. Wszystkie te rodzaje pól na różnych szczeblach organizacyjnych nazywamy polami morficznym.
Pola morficzne, podobnie jak inne pola znane fizyce, stanowią strefy wpływów ulokowane w czasie i przestrzeni, zarówno wokół systemów, które organizują, jak w nich samych.
Działają na zasadzie rachunku prawdopodobieństwa, ograniczając lub kształtując wrodzony indeterminizm systemów znajdujących się pod ich wpływem. Obejmują i łączą różne części tych systemów, na przykład pole krystaliczne nadzoruje sposób ułożenia i łączenia się atomów i cząsteczek wewnątrz kryształu, a pole jeżowca kształtuje komórki i tkanki rosnącego zarodka tego gatunku i nadzoruje jego dalszy rozwój aż do osiągnięcia formy dorosłej. Pole socjalne organizuje i koordynuje zachowania pojedynczych członków grupy, na przykład sposób lotu poszczególnych ptaków w obrębie stada.
Pola morficzne doprowadzają kontrolowane przez siebie systemy do końcowego stadium typowego dla gatunku lub struktury.
Brytyjski biolog C. H. Waddington przedstawił to w formie kul bilardowych toczących się po wyznaczonych trasach i nazwał te trasy „chreodami”. W myśl tej teorii kule symbolizowały określone części organizmu zarodka – jak serce czy wątroba – doprowadzane do finalnego stadium dojrzałości organu. Zakłócenia w normalnym rozwoju badacz porównał do sił wypychających kulę z dna rowka na jego ściankę, ale dopóki nie zostanie całkowicie wypchnięta lub nie przeskoczy do innego rowka, sama znajdzie drogę powrotu na właściwe miejsce. Z tym że nie wróci wtedy do punktu wyjścia, ale do odpowiedniego odcinka trasy wynikającego z następstwa czasowego.
Na tej zasadzie działa naturalna regulacja, dzięki której rozwijający się organizm może osiągnąć normalną dojrzałość mimo pewnych zakłóceń w okresie płodowym.
Matematyk Renę Thom skonstruował matematyczne modele pól morfogenetycznych, w których końcowe etapy rozwoju każdego systemu przedstawił jako „magnesy”. W przełożeniu na język dynamiki „magnesy” te oznaczają granice, do których dążą systemy. Stanowią naukową interpretację takich pojęć jak cel, meta czy zamiar.
Największą kontrowersję wzbudziła hipoteza ewolucyjnego rozwoju pól morficznych. Zakłada ona, że nie są to struktury ustalone raz na zawsze w postaci sztywnych matematycznych formuł, lecz zawierają w sobie coś w rodzaju pamięci przeszłych zdarzeń. Przez powtarzanie tych samych wzorców stopniowo czynią je elementami stałymi.
Załóżmy, że pierwsze takie pole – na przykład kryształów insuliny lub nowej idei w rodzaju teorii Darwina – powstało wskutek „twórczego skoku”, może przypadkowo albo dzięki wrodzonym zdolnościom twórczym zakodowanym w przyrodzie i naszej umysłowości.
Odkąd powstało takie nowe pole, obojętnie, skąd się wzięło, wzmacnia się za każdym kolejnym powtórzeniem, dzięki czemu zwiększa się szansa powtórnego wystąpienia tego samego wzorca. Im częściej się to powtarza, tym bardziej prawdopodobne jest dalsze powtarzanie tych samych wzorców, powielanych w pamięci pola. W miarę upływu czasu pola ulegają ciągłemu rozwojowi i tworzą określone nawyki, nawet tzw. prawa natury nie są niczym więcej niż nawykami.
Informacja lub wzorzec postępowania przekazywane są z systemów przeszłych do obecnych w drodze rezonansu morficznego. Pojęcie to obejmuje wpływ podobnych wzorców na podobne, przekazywany w czasie i przestrzeni, wzorców zawsze branych z przeszłości, nigdy z przyszłości. Wpływ rezonansu morficznego jest tym większy, im bardziej podobne są wzorce.
Rezonans morficzny stanowi podstawę wewnętrznej pamięci pól morficznych na wszystkich poziomach złożoności. W świecie ludzi taka zbiorowa pamięć odpowiada „kolektywnej podświadomości” zdefiniowanej przez C. G. Junga.
Tak sformułowana hipoteza zakłada, że rezonans morficzny powinien wchodzić w zakres fizyki, chemii, biologii, psychologii i nauk społecznych. Jednak systemy ustabilizowane od dawna, jak atomy wodoru, kryształki soli czy cząsteczki hemoglobiny, pozostają w obrębie tak silnych pól morficznych, że nie ulegają już większym zmianom, tak jakby rządziły się stałymi prawami. Natomiast nowo utworzone systemy, takie jak niedawno zsyntetyzowane kryształy, nowe formy organizacji, wzorce zachowania czy nowe idee, im częściej się powtarzają, tym silniej stabilizują swoją egzystencję. Stają się coraz powszechniejsze, coraz bardziej zwyczajne… Efekty działania rezonansu morficznego uwidaczniają się w czasie i przestrzeni.
Pola morficzne cechują się następującymi właściwościami:
1. Tworzą samoorganizujące się całości.
2. Funkcjonują w czasie i przestrzeni, tworząc czasowo-przestrzenne wzorce aktywności.
3. Przyciągają systemy znajdujące się pod ich wpływem, aktywizując je według charakterystycznych wzorców. Cele, do których pola morficzne przyciągają systemy, nazywamy „magnesami”.
4. Pola koordynują i łączą w system wzajemnych zależności mniejsze jednostki znajdujące się w ich obrębie. Te zaś posiadają własne pola morficzne, uszeregowane według hierarchii gniazdowej.
5. Struktury te działają na zasadzie prawdopodobieństwa.
6. Posiadają własną wewnętrzną pamięć, będącą wynikiem rezonansu podobnych systemów z przeszłości. Pamięć kumuluje powtarzające się wzorce, które z czasem przechodzą w nawyk.
© Tekst ze strony www.neurolingwistyka.com Grzegorz Halkiew